O le a le amataga gagana o le Tusi Paia?

Tusitusiga Paia amata i se matua malamalama gagana ma faʻaiʻu i se gagana sili atu sophisticated nai lo Igilisi.

O le gagana i le talaʻaga o le Tusi Paia e aofia ai gagana e tolu: Eperu, Koine poʻo Greek Greek ma Aramaic. I le tele o seneturi o le Feagaiga Tuai na tusiaina, peitaʻi, na faʻaolaola le faʻaEperu e aofia ai foliga e faʻafaigofie ai le faitau ma le tusitusi.

Na nofo i lalo Mose e tusi upu muamua o le Penetatuka, i le 1400 TLM Na o le 3.000 tausaga mulimuli ane, i le 1500 TA, na faaliliuina ai le Tusi Paia atoa i le Igilisi, ma avea ai le pepa aloaia o se tasi o tusi sili ona leva na i ai. E ui lava i lona matua, e manatu le au Kerisiano i le Tusi Paia i ona taimi tatau ma talafeagai aua o le Afioga musuia a le Atua.

Eperu: Gagana o le Feagaiga Tuai
O le gagana Eperu e aofia i le Semitik linguistic group, o se aiga o gagana anamua i le Fertile Crescent e aofia ai le Akkadian, o le gagana a Nimrod i le Kenese 10; Ugaritic, le gagana a le Kanana; ma le Aramaic, e masani ona faʻaaogaina i le malo o Peresia.

O le gagana Eperu na tusia mai le taumatau i le agavale ma e aofia ai 22 konesane. I lona faʻavae muamua, o mataʻitusi uma na tamoʻe faʻatasi. Mulimuli ane, na faʻatumuina taofi ma faʻaleoga maka e faʻafaigofie ai le faitauga. A o agaʻi pea i luma le gagana, sa iai ni vaueli e faʻamanino ai upu ua amata ona le malamalama.

O le fausiaina o le fuaiʻupu faʻa-Eperu e mafai ona tuʻu ai le veape muamua, ona sosoʻo ai lea ma le nauna poʻo soanauna ma mea faitino. Talu ai o lenei upu faʻatulagaina e eseʻese lava, o se faʻasologa faʻa-Eperu e le mafai ona faaliliuina upu mo le upu i le Igilisi. O le isi faʻafaigata o le upu Eperu e mafai ona suia se fasifuaitau masani ona faʻaaogaina, e tatau ona iloa e le tagata faitau.

E tele gagana faʻa-Eperu ua faʻaulu mai upu ese i le tusitusiga. Mo se faʻataʻitaʻiga, Kenese o loʻo iai ni faʻaupuga Aikupito a o Joshua, Faamasino ma Ruta e aofia ai faʻaupuga Kanana. O nisi o tusi faʻavaloʻaga e faʻaaogaina upu Papelonia, e aʻafia i le faaaunuua.

O se saoasaoa i luma ma le manino na sau ma le maeʻa o le Septuagint, o le 200 TLM faaliliuga o le Tusi Paia Eperu i le gagana Eleni. O lenei galuega na aofia ai ma tusi e 39 o le Feagaiga Tuai ma isi tusi na tusia ina ua maeʻa Malaki ma luma atu o le Feagaiga Fou. Aʻo faʻataʻapeʻapeina tagata Iutaia mai Isaraelu i le tele o tausaga, ua galo ia latou ona faitau le gagana Eperu ae na mafai ona latou faitau i le gagana Eleni, o le gagana masani a na aso.

Na tatalaina e le Eleni le Feagaiga Fou i Nuu Ese
Ina ua amata ona tusia e tusitala o le Tusi Paia Evagelia ma tusi, na latou lafoa le gagana Eperu ae liliu i le gagana lauiloa o latou taimi, koine poʻo le masani a Eleni. O le gagana Eleni o se gagana tuʻufaʻatasi, salalau i le taimi o le pulega a Alesana le Sili, o lona manaʻo ia Hellenize pe faʻasalalau le aganuu a Eleni i le lalolagi atoa. O le emepaea o Alesana na ufitia le Metitirani, Aferika i Matu ma vaega o Initia, o lea na avea ai le faaaogaina o le gagana Eleni ma mea sili.

O le faa-Eleni sa sili atu ona faigofie ona tautala ma tusitusi nai lo o le faa-Eperu aua na faaaoga ai le alafapeta atoa, e aofia ai ma vaueli. Sa i ai foi le mauoa upu, na faʻatagaina mo tonu nuances o uiga. O se tasi faʻataʻitaʻiga o le fa upu Eleni eseese mo le alofa o loʻo faʻaaogaina i le Tusi Paʻia.

O se faʻaopoopoga faʻaopoopo o le Eleni na tatalaina le Feagaiga Fou i Nuu Ese poʻo tagata e le o ni Iutaia. O lenei mea sa sili ona taua ile faievagelia aua na faataga e le Eleni tagata o Nuu Ese e faitau ma malamalama i evagelia ma tusi mo latou.

Faaopoopo Aramaic Flavour i le Tusi Paia
E ui lava e leʻo se itu taua o le Tusiina tusitusiga, o le Aramaic sa faʻaaogaina i le tele o vaega o Tusitusiga Paia. Sa masani ona faʻaaogaina le Aramaic i le malo o Peresia; Ina ua maeʻa le tafeaga, sa toe faʻafoʻi mai e tagata Iutaia le Aramaic i Isaraelu, ma avea ai ma gagana e sili ona lauiloa.

O le Tusi Paia Eperu na faaliliuina i le gagana Aramaic, na taʻua o Targum, i le vaitaimi lona lua o le malumalu, na amata mai le 500 TLM e oo i le TA 70. O lenei faaliliuga na faitauina i totonu o sunako ma na faaaoga mo aʻoga.

O fuaitau o le Tusi Paʻia na faʻaalia muamua i le Arama, o le Tanielu 2-7; Esera 4-7; ma le Ieremia 10:11. O upu Arama o loʻo faʻamauina foʻi i le Feagaiga Fou:

Talitha qumi ("Teine poʻo le tamaititi, tu i luga!") Mareko 5:41
Efphata ("Tatala") Mareko 7:34
Eli, Eli, lema sebaqtani (o le alaga a Iesu mai le satauro: "Loʻu Atua e, loʻu Atua e, aisea ua e tuulafoai ai aʻu?") Mareko 15:34, Mataio 27:46
Abba ("Tama") Roma 8:15; Kalatia 4: 6
Maranatha ("Le Aliʻi e, maliu mai!") 1 Korinito 16:22
Igilisi faaliliuga
Faatasi ai ma le malosiaga o le Emepaea o Roma, na talia ai e le lotu muamua le Latina e avea ma ana gagana aloaia. I le 382 TA, na faʻatonuina ai e le aliʻi o Pope Damasus I ia Jerome e faia se Tusi Paʻia Latina. I le galue ai mai le monaseri i Peteleema, na ia faʻaliliu saʻo le Feagaiga Tuai mai le gagana Eperu mo le taimi muamua, faʻaititia le ono maua o mea sese pe a ia faʻaaogaina le Septuagint. O le Tusi Paia atoa a Jerome, na faʻaigoaina o le Vulgate aua na faʻaaoga ai le aʻoaʻoga masani o lena vaitaimi, na oʻo mai ile TA 402.

O le Vulgate o le tusitusiga aloaia lea mo le toeitiiti 1.000 tausaga, ae o na Tusi Paia sa kopi kopi ma e taugata tele. E le gata i lea, o le toʻatele o tagata e le iloa faitau faitau Latina. O le muamua atoa Tusi Paʻia Igilisi na lomia e John Wycliffe i 1382, faavae muamua ile Vulgate o se punavai. Na sosoo ai ma le faaliliuga a Tyndale i le 1535 ma Coverdale i le 1535. O le Toe Fuataʻiga na mafua ai le tele o faaliliuga, i le Igilisi ma isi gagana a le lotoifale.

O faʻaliliuga Igilisi e masani ona faʻaaogaina i aso nei e aofia ai le King James version, 1611; American Standard Version, 1901; Toe teuteuina lomiga faʻavae, 1952; Soifua i le Tusi Paia, 1972; Lomiga faʻavaomalo fou, 1973; Lomiga faʻaPeretania (Good News Bible), 1976; Lomiga Fou King James, 1982; ma faʻaPeretania tulaga masani, 2001.